By: Bethel Bawi Lian
Zumtu le zum-lotu zong i kan hrampi biahalnak (fundamental question) cu Pathian hi a um-tak hnga maw ti hi asi. Zumtu khrihfa nih cun Pathian a um ko ti’hi kan zumh dih ko, na’in cheukhat zumtu hna cu “Pathian hi a um tak tak hnga maw? timi biahalnak nih hin kan ‘zumhnak’ a tuaitan ngai. Cucaah hi articles te’ah hin ‘Pathian hi a um taktaknak aruang pa(10) in ka langhter lai. Rak rel cio ve ding in kan sawm hna.
1. Hrial khawh lomi hngalhnak ‘The Inevitable knowledge’
Na-nun ah abiapi bik mi biahalnak pakhat cu, ‘zeitin dah Pathian a um ko ti-hi ka zumh lai?’ A pakhatnak ah langhter ka duhmi cu, zumtu na si pek, si lo-pek, kan chung muru-ah hngalhnak pakhat a um mi cu, ‘Pathian hngalhnak’ hi asi. Mah hi ‘universal truth’ asi. Minung nasi ahcun na chungah Pathian nih a chiah mi ‘hngalhnak’ pakhat asi, cucu zumtu ca lawngah a chiah mi si loh. Mi-nung vialte nih kan chung-muru (inner sense) ah-hin Pathian hngalhnak hi kan ngeih dih, zeiruang ah? Pathian sermi kan si caah, cu kan chung muru i ummi Pathian hngalhnak nih tehte alanghter mi cu Pathian sermi kan sinak le, Pathian a um taktaknak kha tehte a langhter. Rom 1:19 Minung cu Pathian kong hngalh khawh a simi thil hna kha, Pathian hrimhrim nih fiang tein a hmuhsak ko hna.
Lamkaltu Paul nih a timi cu, ‘zum lo-tu nih hin Pathian a um taktak-nak ko hi an hngalh-tuk ko ati, sonhtarhnak pakhat hmanh an ngei lo ati. Cun, apeh thanmi cu ‘Pathian hngalhnak kha an nun-ah Pathian nih fiang tein alanghter ko ati, nain an zum duh lo ati. Paul nih,
Rom 1:20-21 An hmu duh lo, cucaah dan a tat hna. Vawlei a ser hramthawkte khan Pathian nih cun, hmuh khawh asi lo-mi a sining, zungzal hmunmi a tthawnak le a Pathian sinak kha fiang tein a langhter ko. Cuca’ah I silhnalh khawhnak zeihmanh an ngei lo. Pathian cu hngalh cu an hngalh ko, sihmanhsehlaw pek awk asimi upatnak kha an pe duh lo, a lawmh zong an lawm duh fawn loh.
Cucaah, zei ruang ah zumtu nih Pathian kan zumh, Pathian nih fiang tein aum ko nak kha a kan hmuhsak. Siangpahrang David nih zeitin a ti, Psalm 19:1 Van hna nih Pathian sunparnak kha an langhter” ati. Cucaah, Bible nih Pathian zumhnak a ngei lomi hna, Pathian a um lo ati tu hna cu “mihrut” ati hna. Salm 14:1 Mihrut nih cun an I thawh I “Pathian a um lo,” an ti.
2. Science nih a hrilhfiah khawh lomi. ‘The Unexplainable Origin’
Kan theih ding asimi cu ‘science’ hi Pathian pek mi ‘thlawchuah’ fimnak pakhat asi. Minung kan nunnak ahhin ‘science’ nih hin tamtuk a kan bawmh, vawlei le arfi kong ah siseh, nunnak kong ah siseh, khuaram kong ah siseh, si (medicine) lei ah siseh, tamtuk a kan bawmh, cucaah science zong hi Pathian sermi le, Pathian thlawchauh mi pakhat asi. Sceince nih cun zeidah an tuah ti ah cun, thil sining kha tha tein an zoh I, thil a um kal ning kha tha tein an zoh, cu hnu-ah an “scientific method’ in a um kal ning kong kha an zoh I an test. Cun, a um kal ning kong tha tein an hrilhfiah khawh lo ahcun, a min ah “theory” (ruahnak) tiah a min an pek. Cucaah, science nih an hrilhfiah khawh lomi an tamtuk caah, cucu “theory” “ruahnak” tiah a min an pek, cun, “scientific law” tiah an pek than. Cucaah, Science nih hin Pathian a um taktak ko” ti hi an science fimnak le hngalhnak in an hrilhfiah khawh lo caah, Pathian hi a um lo an ti. Cu caah, “scientism” pawl nih cun, minung kan nunnak ah abiapi bik mi cu ‘science hi asi, Pathian a si lo an ti, a um fawn lo an ti. Khuruahhar asimi cu, an mah science lila sin nih hin Pathian aum ko nak tehte hi kan hmuh khawh. Yah, science nih tam deuh cu an hrilhfiah khawh ko nain, zeitik hmanh ah hrampi ‘origin”, sullam “meaning” le zia (morality), dongnak (destiny) kong ahhin zeitik hmanh ah an hrihfiah kho lai lo, aphi an chuah kho lai loh, an leh kho lai lo. Zeiruang ah tiah cun, science cu Khrihfa kan zumhnak (beliefs system) ah hin a hngatchanmi an si. Cun, science nih hin, Khrihfa zumhnak lawng dah ti lo cun, minung kan I uknak ding caah hin ‘ziza hruainak/lam hmuhsaknak’ a kan pek kho lo, yah? An nih cu Pathian a um lo an ti caah, “ziaza hruainak” (beliefs system) an ngei loh. Nihin ah, mipakhat kan dawtnak nak tehna, kan upatnak tehna, thiltha le thilchia thleidannak te hna, mi zangfahnak tehna, bawmh duhnak te hna, dawtnak tehna hi, Pathian hi um tak tak hlah she law cu, hi vialte hi an um ve lai loh, pakpalawng lawng te an sih dih lai. Nihin, na hawi nu/pa na dawt khawh nak cu, na chung muru ah chia le tha thleidannak an petu Pathian nih a chiah caah pei, mi kan dawt khawhnak hi asi ko cu. Cucaah, Pathian a um lo tin a zumh ahcun, na nunnak hi sullam a ngei lo, origin, meaning, morality, destiny hi na caah pakpalawng lawng te an si. Dawtnak na ngeih mi zong pakpalawng lawng te an si dih.
3. Khirh Jesuh ah alang “The Claims of Christ”
Pathian a um lo ati tu hna, Pathian a zum lomi hna nih an chim lengmang mi cu, “Pathian hi a um taktak ko ahcun, ka sinah a langh ko lai, asi lo le a umnak ko nak, hmelchunnak pa khat tel in ka pek seh law, kan zumh ko hna an ti.” Bible tha tein kan zoh ahcun, prophet Isaiah nih a timi cu, “atu cu Bawipa hrimhrim nih hmelchunhnak an pek lai. Fa a pawi liomi nu pakhat a um I fapa a hrin lai I amin ah Immanuel sak a si lai. “Immaneul ti cu Pathian kan sinah a um tinak asi. Isaiah 7:14. Cun, Isaiah nih a chim thanmi cu, “amah cu kan uktu Bawi a si lai, amah cu khuaruahhar fim chimtu a thawngmi Pathian, zungzal hmunmipa, daihnak Bawi ti asi lai Isaiah 9:6. Prophet Isaiah nih a chimmi vial t cu Biakam Thar a tling tein kan hmuh, a zultu nih Pathian fa an si, khuachia nih an zumh, nuhmei hngaktah nih an zumh, Nicodemus zong nih Pathian asi nak a zumh. Cun, amah Jesuh lila nih hiti hin ati , “biatak kan chimh hna; Abraham hlanah ka um cang,” tiah aleh hna. Cu lawng si rih loin, a zultu pakhat Thomas nih Jesuh Khrih thawhthannak cu a zum kho lo I, Jesuh nih a fiang tein apiah hnu lawng ah Thomas nih Jesuh cu, “ka Bawipa le ka Pathian,” tiah ati. John 20:28. Cucaah, Pathian prophets hna le lamkaltu hna le, amah Jesuh lila nih Pathian aum tak tak nak hi tette an langhter.
4. Sernak nih an langhter (Creation reveals)
Pathian aum ko-nak hi sermi hna zong nih tette an langhter. Van ahkhin relcawk lo arfi-bu an um, a million in billion tiang an si. Mah hmanh cu minung fimnak nih a relkhawh tawk lawng si. Zaan ahkhin, arfi-bu khi hei zoh hna law, Pathian nih hngalhnak an pek cawlh lai. Na zohnak thawng bak in na chung muru ah Pathian aum ko ti an hnaglhter lai, van le arfi hna cu holh an hamng lo, nain an aw cu vawlei cung khuazakip ah athang I vanhramdeng a pha. Hi vialte arfibu khi Pathian dah ti lo cu, zeidah um ti? Bible nih, “van le vawlei kha, tthawnak a ngeimmi a bia in a domhtlaih hna (Hebrew 1:3). Cun Siangpahrang David nih, Psalm 19:1 Van hna nih Pathian sunparnak kha an langhter, atuah mi thil kha a kan hmuhsak. Lamkaltu Paul nih hin, hi kong ahhin cun fiang tein an ka cawnpiak, Paul nih cun, Pathian hngalhnak hi sernak, van le arfi hna nih fiang tein an langhter ko ati (Rom 1:19). Cun “hmuh khawh asi lomi a sining, zungzal hmunmi a thawnak le a Pathian sinak kha fiang tein a langhter ko (Rom. 1:20).
5. Hrial-khawh lomi zumhnak “The Inevitability of Faith”
Minung kan nunnak ah, ‘nunnak le zumhnak’ kan timi hi athen kho lomi bak an si. Minung kan si ahcun zumhnak kan ngei dih. Hi nih hin “Pathian aum” ti tette a langhter. Atheist zong nih zumhnak an ngei, cun atu tuang hi atheist nih Pathian aum lonak hi an prove kho rih lo. Ni hin zumhnak phun phun an um, Hinduism, Buddhism, Pathntheism, Muslim, le Christianity. HI vialte hi araknak hrampi cu kan chung muru I Pathian hngalhnak kan ngeihnak thawng in a si. Hinsuism le Buddhism zong nih Pathian hngalhnak an ngeih caah, zumhnak an ngei hi asi. Cucaahm nunnak le zumhnak an timi a then kho bak lo mi si. Cucaah minung le Pathian kan I pehtlaihnak nak zong hi a then kho bak lo.